Wat weten we over pastorale zorg in kerkelijke gemeenten?

Niet zoveel…

We weten niet zo goed hoeveel pastoraat er plaatsvindt in kerkelijke gemeenten. We weten ook niet hoe dat wordt gewaardeerd door gemeenteleden en hoe we waardering voor pastoraat in kaart kunnen brengen.

In een recent gepubliceerd onderzoek in het tijdschrift ‘Pastoral Psychologie’, uitgevoerd vanuit de PThU, heb ik samen met Karen Zwijze-Koning en Marten van der Meulen een begin gemaakt met het beantwoorden van deze vragen.

Ons onderzoek is gebaseerd op een vragenlijst die is ingevuld door 2.854 kerkgangers uit 30 gemeenten uit de breedte van de Protestantse Kerk. Deze vragenlijst wordt ook gebruikt bij Nieuw Kerkelijk Peil, een instrument dat de PThU en de Protestantse Kerk aanbieden aan gemeenten om het gesprek te voeren over toekomstgericht gemeente-zijn.

Hoewel er tot op heden weinig onderzoek is gedaan naar de concrete praktijk van gemeentepastoraat, geeft onze studie wel een eerste indruk. We vatten een paar resultaten samen.

Het onderzoek is uitgevoerd in 2019 en dus ruim voor de COVID19-pandemie.

Maar we weten nu wel iets…

1. 40% van de kerkgangers heeft pastoraal contact met een predikant of kerkelijk werker

Op de vraag ‘heeft u de afgelopen twee jaar pastorale zorg ontvangen in uw eigen kerkelijke gemeente’ gaf 40,4% van de respondenten aan gesproken te hebben met een predikant of kerkelijk werker. 18,7% heeft contact gehad met een ouderling. Bij deze vraag konden meerdere keuzes worden aangekruist.

Nadere analyse laat zien dat wie meer dan één type pastoraal contact heeft gehad, bijna altijd óók contact met de predikant of pastoraal werker heeft gehad.

2. ouderen én nieuwkomers krijgen relatief veel pastorale aandacht

Van alle respondenten in de leeftijd tussen 30 en 80 jaar geeft ruim een derde (tussen 33,5-37,4%) aan dat zij in de afgelopen 2 jaar door hun kerkelijke gemeente zijn benaderd voor een pastoraal bezoek.

Twee groepen gemeenteleden vallen hierbij in het bijzonder in het oog:

1. van de tachtig-plussers geeft meer dan 50% aan bezocht te zijn door hun kerkelijke gemeente. Deze leeftijdscategorie ontvangt de meeste pastorale aandacht.
2. de gemeenteleden die zich minder verbonden voelen bij de gemeente omdat zij nieuw zijn, krijgen relatief meer pastorale aandacht (48% van hen is benaderd voor bezoek).

3. gemeenteleden zijn positief over de pastorale zorg in hun gemeente

We hebben 4 stellingen voorgelegd over de ervaringen met pastorale zorg. Stelling 1-3 geven een samenhangend beeld¹ van de waardering voor pastorale zorg in de gemeente (zie tabel 5).

Op een schaal van 1-5 zijn voor deze drie stellingen de scores meer dan gemiddeld (boven de 3,5). Daarmee kunnen we vaststellen dat de waardering voor pastorale zorg hoog is.

4. in het bijzonder zij die daadwerkelijk pastorale zorg hebben ontvangen

De positieve waardering voor pastoraat wordt versterkt als we twee groepen respondenten vergelijken: degenen die aangeven daadwerkelijk bezoek te hebben ontvangen (36% van de respondenten) zijn significant positiever dan degenen die dat niet hebben aangegeven.

5. er is vooral pastorale aandacht nodig voor ‘het gewone leven’

We vroegen ons af welke indruk kerkgangers hebben van wat belangrijk is voor pastorale zorg. Veel respondenten maakten gebruik van deze vraag om aan te geven dat er in hun gemeente al veel gebeurt. De drie opvallende antwoorden op de vraag naar pastorale aandacht zijn: pijnlijke omstandigheden, en begeleiding bij spiritualiteit en vreugdevolle gelegenheden.

Het merendeel van de respondenten gaf echter bij deze vraag aan dat ze het belangrijk vinden dat er in het pastoraat gewone aandacht is voor het leven van mensen (1121x aangegeven). We leiden daaruit af dat er veel behoefte is om de gewone dingen van het leven te bespreken met een pastor.

6. het komt regelmatig voor dat gemeenteleden elkaar verwijzen naar een pastor

779 (30%) van de respondenten die de vragen over pastoraat invulden, gaven aan dat zij wel eens andere gemeenteleden wijzen op het belang van pastorale zorg. De aanwezigheid van pastorale zorg draagt daarmee bij aan de versterking van de gemeenschapszin in een kerkelijke gemeente. Hiermee is ook een indicator gegeven voor onderling pastoraat. In vervolgonderzoek zal dit nadrukkelijker worden meegenomen in de vraagstelling.

7. kerkelijk pastoraat is een belangrijke ‘stille’ bijdrage aan het goede leven

Pastoraat is een praktijk die veel voorkomt in kerkelijke gemeenten, die hoog wordt gewaardeerd en waar gemeenteleden elkaar ook op wijzen. Hierover is weinig bekend. Dat heeft voor een deel te maken met het vertrouwelijke karakter van pastorale zorg. Tegelijk laat dit onderzoek zien dat pastorale zorg in kerkelijke gemeenten een belangrijke bijdrage levert aan wat wel ‘het goede leven’ wordt genoemd: het gaat om de belangrijke existentiële thema’s in het menselijk leven, mensen zien om naar elkaar en het bevordert de onderlinge band binnen een geloofsgemeenschap.

Er is alle aanleiding om te vermoeden dat de bijdrage van kerken op dit vlak aan het geheel van de samenleving veel groter is dan gedacht.

Methodische toelichting

De vragenlijst NL-CLS komt uit Australië en is daar onderdeel van een terugkerend longitudinaal onderzoek naar de vitaliteit van kerkelijke gemeenten, de Church Life Survey. René Erwich heeft de vragenlijst in 2013 besproken in zijn boek Gemeente in beeld. Vragen naar vitaliteit, uitgegeven bij Kok Kampen. De PThU heeft de vragenlijst bruikbaar gemaakt voor Nederlandse kerken. De sectie van vragen over pastoraat is nieuw ontworpen en is in dit onderzoek voor het eerst toegepast.

De selectie van gemeenten vond plaats via een oproep binnen de Protestantse Kerk. De vragenlijst is uiteindelijk ingevuld door 2854 kerkgangers. We hebben gecontroleerd voor leeftijd, gender en kerkgang. De kerken verschillen niet significant in de man-vrouw verhouding; ze lopen wel sterk uiteen met betrekking tot de gemiddelde leeftijd en het merendeel van de respondenten gaat al lang naar hun eigen gemeente en is trouw kerkganger.

Voor verdere methodische toelichting verwijzen we naar het Engelstalige artikel ‘ Who Cares? Exploring Pastoral Care in Dutch Protestant Parishes Using the Church Life Survey (CLS)'.